Bullying

Πρόγραμμα πρόληψης και αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού
Κατανοώντας το σχολικό εκφοβισμό

Ο σχολικός εκφοβισμός - bullying είναι ένα φαινόμενο νεανικής παραβατικότητας, που εμφανίζεται σε πολλές χώρες του κόσμου και αναφέρεται στη χρήση βίας μεταξύ μαθητών ή συνομήλικων παιδιών.

Βέβαια, η βία μεταξύ παιδιών δεν είναι ένα φαινόμενο της εποχής μας. Μπορούμε να αναλογιστούμε παραδείγματα ακόμα και από την παγκόσμια λογοτεχνία σε πολύ γνωστά λογοτεχνικά έργα, όπως είναι «Οι περιπέτειες του Τόμας Μπράουν» και «ο Όλιβερ Τουίστ». Υποστηρίζεται, μάλιστα, ότι η σχολική επιθετικότητα αποτελεί μια φυσική διαδικασία κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του παιδιού και ένα είδος προετοιμασίας για τη ζωή, ιδιαίτερα για τα αγόρια.

Η σχολική βία, ως κοινωνικό φαινόμενο, είναι αναπόσπαστο κομμάτι της βίας και της παραβατικότητας που εμφανίζεται στην κοινωνία, του ευρύτερου περιβάλλοντος που την τρέφει, των αξιών, των θεσμών, της πολιτισμικής και πολιτικής ιστορίας του τόπου και των ανθρώπων. Το θύμα και ο θύτης είναι άνθρωποι από την κοινωνία στην οποία βρίσκεται το σχολείο. Η στάση τους και η συμπεριφορά τους αντανακλά και αναπαράγει ό, τι το οικογενειακό, σχολικό και κοινωνικό περιβάλλον καλλιεργεί.

Όπως κάθε άλλο κοινωνικό φαινόμενο, έτσι και το bullying έχει χαρακτήρα δυναμικό και μεταβάλλεται κατά τη διάρκεια του χρόνου,ακολουθώντας τις ευρύτερες μεταβολές στον κοινωνικό χώρο στον οποίο αναφέρεται.

Δυστυχώς, στις μέρες μας τα κρούσματα σχολικού εκφοβισμού αυξάνονται ραγδαία και συχνά για πολλούς μαθητές οι σχολικές αίθουσες μοιάζουν με φυλακή, η αυλή του σχολείου με εκτελεστικό απόσπασμα και ο δρόμος από και προς το σχολείο στρωμένος με αγκάθια.

Το bullying είναι αγγλική λέξη και αποτελεί αδιαμφισβήτητα δυσμετάφραστο όρο ( “bully” =α) ως ουσιαστικό “νταής”, “φωνακλάς”, “τύραννος” και β) ως ρήμα “απειλώ”, “εκφοβίζω”, “εξαναγκάζω” (OXFORD ENGLISH-GREEK DICTIONARY)

Επιστημονικώς σύμφωνα με την Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου (ΕΨΥΠΕ), ως σχολικός εκφοβισμός(school bullying ή «θυματοποίηση») ορίζεται η εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός σχολείου. Κατά τον κ. Σκαπινάκη, αναπληρωτή καθηγητή Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων «Πρέπει να εξηγήσουμε ότι το bullying δεν αφορά έναν τσακωμό μεταξύ "τσαμπουκάδων". Κλείνει μέσα του μια ασυμμετρία δύναμης - οι δυνατοί εκφοβίζουν εκείνους που θεωρούν πιο αδύναμους. Και πρέπει να δείχνουμε μηδενική ανοχή σε τέτοια φαινόμενα, καθώς μπορεί να κοστίσουν πολύ σοβαρά στην ψυχική υγεία των θυμάτων στο μέλλον».

Ο εκφοβισμός μπορεί να πάρει διάφορες μορφές:

• Σωματικός: φυσικός τραυματισμός ή απειλή τραυματισμού προς κάποιον. Εκδηλώνεται με σπρωξίματα, σκουντήματα, αγκωνιές, γροθιές και κλοτσιές, τρικλοποδιές, χτυπήματα με αντικείμενα, τσιμπήματα και δαγκωνιές, περιορισμό του άλλου μέσω σωματικών πρακτικών.

• Λεκτικός: συστηματική χρησιμοποίηση υβριστικών εκφράσεων, φραστικών επιθέσεων, προσβολών και απειλών, αγενών σχολίων και ειρωνείας.

• Εκφοβισμός με εκβιασμό: εκούσια απόσπαση χρημάτων ή προσωπικών αντικειμένων, η οποία συνοδεύεται από απειλές ή και τον εξαναγκασμό σε αντικοινωνικές πράξεις.

• Έμμεσος ή κοινωνικός: προσπάθεια για κοινωνική απομόνωση ή αγνόηση ατόμου, για άσκηση επιρροής στην ομάδα των συνομηλίκων ώστε να αισθανθούν αντιπάθεια για κάποιο συγκεκριμένο συμμαθητή τους, διάδοση κακόβουλων φημών και ψευδών.

· Ρατσιστικός: διάδοση αρνητικών σχολίων εξαιτίας της καταγωγής, της κοινωνικής τάξης, της οικονομικής κατάστασης, τηςδιαφορετικότητας.

• Σεξουαλικός: υβριστικά σχόλια, σκίτσα και γκράφιτι με σεξουαλικό περιεχόμενο, ανήθικες χειρονομίες, ανεπιθύμητο άγγιγμα, μέχρι και σοβαρές σεξουαλικές επιθέσεις.

• Ηλεκτρονικός: αποστολή απειλητικού ή υβριστικού υλικού μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, των υπηρεσιών MMS και SMS που παρέχουν τα κινητά τηλέφωνα και των διαδικτυακών τόπων κοινωνικής δικτύωσης, χρήση ή παραποίηση των προσωπικών δεδομένων κάποιου ατόμου, αποκλεισμός του από μια δικτυακή ομάδα, κλήσεις στο κινητό του από άγνωστο νούμερο.

Αποτελεί την πιο σύγχρονη μορφή εκφοβισμού. Προσφέρει ανωνυμία και κάνει παιδιά που στον φυσικό κόσμο θεωρούνται μέτρια να διαπρέπουν στον εικονικό κόσμο, ο οποίος τους χαρίζει, με λανθασμένο τρόπο, τη χαμένη αυτοπεποίθησή τους. «Εχουν το Διαδίκτυο για δεκανίκι και αισθάνονται ότι τους προσδίδει δύναμη. ‘Ετσι τα παιδιά αυτά νιώθουν ξαφνικά άτρωτα και βγάζουν όλα τα συσσωρευμένα αρνητικά συναισθήματά τους επάνω στους αθώους συμμαθητές τους»,όπως επισημαίνει η κ.Άρτ. Τσίτσικα, επίκουρη καθηγήτρια Παιδιατρικής - Εφηβικής Ιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Η εκφοβιστική συμπεριφορά εμφανίζεται σε όλες τις ηλικίες, όμως παρουσιάζει αύξηση κυρίως στις μικρότερες τάξεις του Γυμνασίου και κυρίως όσον αφορά τη σωματική μορφή εκδήλωσής της .Ειδικά κατά τη μετάβαση από το Δημοτικό Σχολείο στο Γυμνάσιο παρατηρείται μια σχετική έξαρση του φαινόμενου, λόγω της αλλαγής του σχολικού πλαισίου.

Τα αγόρια συνήθως ασκούν ή βιώνουν τη σωματική και λεκτική μορφή και με άμεσες συμπεριφορές. Τα κορίτσια συνήθως ασκούν ή βιώνουν τη λεκτική και ψυχολογική μορφή και με έμμεσες συμπεριφορές (εδώ συχνότερα παρατηρούνται ο σαρκασμός, οι προσβολές σεξουαλικής φύσεως και η διάδοση φημών).

Το φαινόμενο της σχολικής βίας και του εκφοβισμού είναι σύνθετο.Στην εμφάνισή του συμβάλλει η δυναμική αλληλεπίδραση διαφόρων παραγόντων, ατομικών και περιβαλλοντικών.

Ειδικότερα ρόλο παίζουν :

τα ατομικά χαρακτηριστικά των παιδιών(π.χ. ιδιοσυγκρασία, εξελικτική πορεία, τραυματικές εμπειρίες….)
χαρακτηριστικά του οικογενειακού περιβάλλοντος(πολύ αυστηρές ή ελαστικές μέθοδοι ανατροφής ,πρότυπα επιθετικής συμπεριφοράς,,,)
το ψυχολογικό κλίμα του σχολείου(ανταγωνιστικό, ελεγκτικό , απρόσωπο )
οι πολιτικές του εκπαιδευτικού συστήματος(υπερβολική χρήση της τιμωρίας και της αποβολής ως μέσου πειθαρχίας, δυσανάλογη επιβράβευση κοινωνικά θετικών συμπεριφορών)
ο τρόπος προβολής της βίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης
τα γενικότερα κοινωνικά προβλήματα που ενισχύουν αντικοινωνικές συμπεριφορές.

Ως προς τα χαρακτηριστικά των δραστών στη βιβλιογραφία αναφέρονται τρεις τύποι δραστών:

• Είναι σωματικά δυνατοί, έχουν αυτοπεποίθηση, είναι παρορμητικοί, ενεργητικοί και υπερδραστήριοι ,έχουν έντονη επιθετικότητα και είναι σχετικά δημοφιλείς. Είναι επιρρεπείς σε παραβίαση κανόνων και

αντικοινωνικές συμπεριφορές.

• Είναι αγχώδεις, ανασφαλείς, με χαμηλή σχολική επίδοση και φτωχή συγκέντρωση και είναι λιγότερο δημοφιλείς.

• Σε μερικές περιπτώσεις είναι δράστες και σε άλλες γίνονται στόχος.

Από διάφορες έρευνες έχει βρεθεί πως οι δράστες είναι άτομα με φτωχή ενσυναίσθηση , δεν έχουν ηθικούς ενδοιασμούς ή τύψεις για τις πράξεις τους και συνήθως δεν αναλαμβάνουν την ευθύνη των πράξεών τους αναφέροντας ότι το παιδί-στόχος τους προκάλεσε.

Χαρακτηριστικά των παιδιών-στόχων

Περιγράφονται τρεις τύποι των παιδιών-στόχων:

· Παθητικοί μαθητές με χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοεικόνα, σωματικά αδύναμοι, χωρίς φίλους, μοναχικοί και μη δημοφιλείς.

· Προκλητικοί μαθητές, οι οποίοι έχουν δυσκολίες με τη συγκέντρωσή τους, δεν είναι συνεργάσιμοι, δημιουργούν γύρω τους ένταση και θυμό και με τη συμπεριφορά τους προκαλούν άλλα παιδιά να στραφούν εναντίον τους.

· Μαθητές οι οποίοι κάποτε είναι δράστες και κάποτε γίνονται στόχος. Πρόκειται για παιδιά που μπορεί να εκφοβίζονται από πιο δυνατά παιδιά, αλλά τα ίδια μπορεί να εκφοβίζουν άλλα ασθενέστερα.

· Παιδιά και έφηβοι με κάποια διαφορετικά χαρακτηριστικά από την πλειοψηφία (άτομα με ειδικές ανάγκες, διαφορετικής εθνικότητας, χρώματος δέρματος, με νοητική στέρηση, μαθησιακές δυσκολίες, άλλης σεξουαλικής κατεύθυνσης, ιδιοφυίες κτλ) έχουν επίσης αυξημένες πιθανότητες να γίνουν στόχος εκφοβισμού από άλλους μαθητές.

Συνέπειες του φαινομένου

Καταρχάς, τo bullying μπορεί να έχει αντίκτυπο στο κοινωνικό περιβάλλον ενός σχολείου δημιουργώντας κλίμα φόβου μεταξύ των μαθητών, εμποδίζοντας την ικανότητά τους να μάθουν και οδηγώντας σε αντικοινωνικές συμπεριφορές.

Επιπρόσθετα, κατά την έκθεση του National Institute of Child Health and Human Development (NICHD), θύματα μα και θύτες του bullying αντιμετωπίζουν κοινά προβλήματα όπως μοναξιά, δυσκολία στο να κάνουν φίλους, μαθησιακές δυσκολίες ή αποτυχία στο σχολείο και πολλές φορές υιοθετούν προβληματικές συμπεριφορές (π.χ. κάπνισμα, αλκοολισμός).

Συνεχίζοντας, το bullying συνδέεται και με άλλες μορφές αντικοινωνικής ή παραβατικής συμπεριφοράς όπως βανδαλισμούς, κλοπές σε καταστήματα (shoplifting), αποβολές από το σχολείο ή διακοπή του σχολείου και χρήση ναρκωτικών ή άλλων ψυχοτρόπων ουσιών .

Κι ας περάσουμε στο σημαντικότερο στοιχείο της μελέτης: “…Οι bullies φαίνεται ότι διατηρούν την συμπεριφορά αυτή και κατά την ενηλικίωσή τους, επηρεάζοντας αρνητικά την ικανότητά τους να αναπτύξουν και να διατηρήσουν εποικοδομητικές σχέσεις και ομαλή κοινωνική ζωή….”. Σύμφωνα με έρευνα του καθηγητή Dan Olweus στην Νορβηγία και τη Σουηδία το bullying μπορεί να οδηγήσει σε εγκληματική συμπεριφορά στο μέλλον εφόσον:

· Το 60% των αγοριών που ήταν bullies στο γυμνάσιο καταδικάστηκαν για τουλάχιστον ένα έγκλημα ως ενήλικες

· Το 35-40% των ως άνω αγοριών είχαν 3 και πλέον καταδίκες από την ηλικία των 24

Οι μαθητές που υπόκεινται σε εκφοβισμό συναισθηματικά μπορεί να νιώθουν φόβο, ντροπή, θυμό, κατάθλιψη, αίσθημα αβοήθητου . Μειώνεται η αυτοπεποίθησή τους και η ικανότητά τους για αντίδραση και υπεράσπιση του εαυτού τους. Συνήθως είναι απομονωμένοι, με φτωχές κοινωνικές δεξιότητες και μπορεί να παρουσιάζουν ψυχοσωματικά προβλήματα, όπως δυσκολίες ύπνου, πονοκέφαλους, στομαχόπονους κτλ. Επίσης, μπορεί να παρουσιάσουν μείωση της ακαδημαϊκής επίδοσης, αποφυγή ή άρνηση του σχολείου. Βιώνουν συχνά άγχος και μπορεί να παρουσιάζουν συμπτώματα της διαταραχής μετά από τραυματικό στρες (επαναβίωση του τραύματος, αποφυγή ερεθισμάτων που συνδέονται με το τραυματικό γεγονός). Μια σοβαρή επιπλοκή είναι οι απόπειρες αυτοκτονίας που μερικές φορές δυστυχώς είναι πετυχημένες ,όπως η περίπτωση του φοιτητή Βαγγέλη Γιακουμάκη (θύμα βίας από συμφοιτητές του στη Γαλακτοκομική Σχολή Ιωαννίνων).

Αυτές οι διαπιστώσεις δημιούργησαν και την ανάγκη πρόληψης του φαινομένου…

Άλλοι συμμετέχοντες - θεατές

Εκτός από τους δράστες και τα παιδιά-στόχους, στα επεισόδια εκφοβιστικής συμπεριφοράς συμμετέχουν και οι λεγόμενοι θεατές, οι οποίοι χωρίζονται στις ακόλουθες ομάδες:

· Παιδιά που ακολουθούν το δράστη

· Παιδιά που ενισχύουν τα επεισόδια

· Παιδιά που υποστηρίζουν το παιδί-στόχο

· Παιδιά που απλώς παρακολουθούν

Επιπτώσεις στους θεατές

Ο εκφοβισμός δεν επηρεάζει μόνο τα παιδιά που εμπλέκονται άμεσα, αλλά και τα υπόλοιπα παιδιά που μπορεί να τον παρακολουθούν να εξελίσσεται στο σχολείο τους, προξενώντας τους συναισθήματα φόβου και άγχους . Η άσκηση εκφοβισμού στο σχολείο δημιουργεί κλίμα φόβου και ανησυχίας που περιορίζει το δικαίωμα των μαθητών για ένα υγιές και ασφαλές μαθησιακό περιβάλλον.

Ο ρόλος του σχολείου και της οικογένειας στην αντιμετώπιση και πρόληψη της εκφοβιστικής συμπεριφοράς μεταξύ των μαθητών με στόχο την ψυχοκοινωνική υγεία και ανάπτυξη των παιδιών, ιδιαίτερα στις σύγχρονες κοινωνίες και συνθήκες ζωής (οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες και αλλαγές, όπως μετανάστευση, αλλαγή σε παραδοσιακές αξίες και θεσμούς, έλλειψη κοινωνικών στηριγμάτων), είναι σημαντικός.

Σε αυτό το πλαίσιο, το σύγχρονο σχολείο καλείται να διαδραματίσει ένα σύνθετο ρόλο, που περιλαμβάνει όχι μόνο την προαγωγή της μάθησης αλλά και την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών. Αναζητούνται έτσι οι συνιστώσες του «αποτελεσματικού»σχολείου, εκ των οποίων θεμελιώδης είναι η ικανότητά του να «αφουγκρά ζεται» τις ανάγκες των παιδιών και να δίνει έμφαση στην επαρκή στήριξή τους σε ένα πλαίσιο επικοινωνίας,κατανόησης και φροντίδας.Η έμφαση δεν είναι μόνο πια στη μετάδοση γνώσης αλλά στο συναισθηματικό «κλίμα» που επικρατεί και περιβάλλει τη μαθησιακή διαδικασία και το οποίο σε μεγάλο βαθμό προσδιορίζεται από το είδος και την ποιότητα των σχέσεων μεταξύ των μελών της σχολικής κοινότητας.Το σχολείο που είναι προσανατολισμένο στο συναισθηματικό κλίμα το οποίο περιβάλλει τη μάθηση μπορεί να ανταποκριθεί πιο αποτελεσματικά στις ανάγκες των παιδιών (για επάρκεια, αυτονομία, αίσθηση ότι ανήκουν κάπου) και είναι ιδιαίτερα ευεργετικό για παιδιά που βρίσκονται «σε κίνδυνο» να αναπτύξουν δυσκολίες.

Η δημιουργία, βέβαια, ενός τέτοιου σχολείου είναι σύνθετη και πολυεπίπεδη.

Τρόποι πρόληψης και αντιμετώπισης

Στα πλαίσια της πρόληψης έχουν εφαρμοστεί κάποια προγράμματα κατά του εκφοβισμού και της ενδοσχολικής βίας (π.χ. Νορβηγικό μοντέλο Dan Olweus, φινλανδικό μοντέλο KIVAKOULOU, στην Ελλάδα το πρόγραμμα της Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. «Stop στην ενδοσχολική βία» κ.α.).

Η αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων αυτών οφείλεται κυρίως στην υιοθέτηση της Κοινωνικής-Οικολογικής προσέγγισης, μιας ολιστικής προσέγγισης, που στοχεύει στην αλλαγή του κλίματος του σχολείου, ώστε να μην αναπαράγει τη βία. Στα πλαίσια της ολιστικής προσέγγισης οι παρεμβάσεις αφορούν στο σχολείο, την τάξη, τον εκπαιδευτικό, τους μαθητές, τους γονείς τους και ολόκληρη την τοπική κοινωνία.

Το βασικό στοιχείο του προγράμματος αυτού είναι η ανάμειξη όλων των ενδιαφερομένων για το ζήτημα. Χαρακτηριστικά, ως στρατηγική του προγράμματος αναφέρεται η κινητοποίηση των μαθητών, των γονέων και του προσωπικού των σχολείων με στόχους:

• την ενημέρωση για το πρόβλημα

• τη βελτίωση των σχέσεων μεταξύ τους

• τη μεσολάβηση για την εξάλειψη του φαινομένου

• τη θέσπιση σαφών κανόνων κατά του bullying

• την υποστήριξη και την προστασία των θυμάτων

Το πρόγραμμα δίνει σημαντικό ρόλο στους καθηγητές και το προσωπικό του σχολείου, και στον τομέα οργάνωσής του όπως και στον τομέα της μεσολάβησης μεταξύ θυτών, θυμάτων και των γονέων τους.

Στόχος μας η δημιουργία ενός σχολείου όπου το bullying δε θα είναι ανεκτό από κανέναν.

Επιμέρους στόχοι του προγράμματος:

• Η πρόληψη και η αντιμετώπιση του εκφοβισμού που εκδηλώνεται στα Γυμνάσια.

• Η αύξηση των γνώσεων σχετικά με τον σχολικό εκφοβισμό (ορισμός, μορφές, επιπτώσεις κτλ.)

• Η ευαισθητοποίηση των μαθητών και των γονέων στην αναγνώριση και αντιμετώπιση περιστατικών εκφοβισμού.

• Η βελτίωση των διαπροσωπικών σχέσεων εντός και εκτός του σχολικού περιβάλλοντος.

• Η προώθηση της αυτογνωσίας και η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης

• Η δημιουργία θετικού ψυχοσυναισθηματικού κλίματος στην σχολική κοινότητα ,το οποίο να διευκολύνει την έκφραση συναισθημάτων και την ανάπτυξη εμπιστοσύνης και ασφάλειας μεταξύ των μελών της ομάδας.

• Η έρευνα του φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού στο Γυμνάσιο και η εκτίμηση των αναγκών που έχει το σχολείο μας.

• Η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για την εφαρμογή δραστηριοτήτων πρόληψης και αντιμετώπισης,

Ενδιαφέρον υλικό για την ενδοσχολική βία

· Tassies, «Μου έκλεψαν το όνομά μου»,. ΕΨΥΠΕ, Πρωταγωνιστής: ένα παιδί που στο σχολείο νιώθει εκμηδενισμένο, χωρίς όνομα ,χωρίς πρόσωπο